Süs Bitkilerinde Budama

[ayoruk81]

SÜS BİTKİLERİNDE BUDAMA

1. BUDAMA TEKNİĞİ

1.1. Budamanın Amaçları

Genel olarak bitkilerin büyümesi, gelişmesi ve verim vermesinde budamanın çok önemli bir yeri vardır. Budama uygulamaları her şeyden önce bitki fizyolojisi ve ekolojisine uygun olmak zorundadır. Süs bitkileri yetiştiriciliğinde budamanın amaçlarını genel olarak şöyle sıralayabiliriz:

• Süs bitkilerinde fizyolojik dengeyi kısa zamanda oluşturmak ve korumak
• Ağaçtan düşerek yaralanmaya veya maddi zarara yol açabilecek dalları ağaçtan uzaklaştırmak
• Yolların görüş alanını engelleyen dalları ağaçtan uzaklaştırmak
• Gövde üzerinde ana dalların sayılarını ve dağılışlarını düzenleyerek ağaçların sağlam, düzenli ve dengeli taç oluşturmalarını sağlamak
• Kurumuş, hastalıklı, kırılmış dallar ile birbiri üzerine binmiş, ya da zayıf olan açılı dalları kesmek
• Bitkilerde karbon asimilasyonunu (özümleme) arttırmak amacıyla, ışığın ağaçların iç kısımlarına daha iyi girmesini sağlamak ve yaprak yüzeylerini artırmak
• Değişik şekiller verilerek bitkilerin güzel bir görünüm kazanmalarını sağlamak
• Çiçek verimlerini ve kalitelerini artırmak

1.2. Budama Zamanı

Süs bitkilerinin budama zamanı türlere göre değişiklik gösterebilir ve budama için latent devre (uyku hâlinde olma ve belli şartlar oluşunca gelişme yeteneğinde olma durumu) her koşulda şart değildir. Bazı türlere göre budama zamanlarını aşağıdaki şekilde ifade edebiliriz:

• Yaprağını döken türlerde ana budama mevsimi kış sonudur. Ancak büyüme döneminde çiçek açan türlerde ( süs kirazı türleri, süs elması türleri, yalancı akasya, erguvan vb.) çiçeklenmenin geçtiği dönemlerde yani geç ilkbaharda budama yapılmalıdır. Kanama özelliği olan türlerde ise ( akçaağaç, ceviz, huş karaağaç türleri vb.) özsu basıncının düşük olduğu sonbahar aylarının tercih edilmesi gerekir.
• İğne yapraklı ağaçlarda kuru budama (kuru dalların kesilmesi) yılın her mevsiminde yapılabilir. Ancak yeşil budama (yaş dalların budanması) vejetasyon mevsimi dışında yani sonbahar veya kış mevsiminde yapılmalıdır. Bu durumda vejetasyon mevsiminin başlaması ile yara yerinin kapanması daha kolay olur, yara yüzeylerinden özsuyu ve reçine akışı en az düzeyde gerçekleşir. Ayrıca mantar enfeksiyonlarının ve kabuk böceği üremelerinin önüne geçilir.
• Ardıç, şimşir, servi ve yalancı serviler bütün mevsim boyunca büyümeye devam ettiklerinden budama zamanı yıl boyunca olabilir. Bununla beraber bunlar da haziran, temmuz ayları hatta ağustos'a kadar budanabilir.
• Çiçekli çalılarda: Bütün çiçek veren çalı türleri ve bodur ağaçlar çiçeklenme dönemi sonrası budanır. Bu türleri erken ilkbaharda budama o yıl çiçek vermelerini engeller.
• Yazın veya sonbaharda çiçek açan oya ağacı gibi türlerde ise budama ağaçlar sürmeden kışın veya erken ilkbaharda yapılmalıdır. Aksi hâlde o yıl açacak çiçeklerin tomurcukları da budamada alınmış olur ve ağaç o yıl çiçek açmaz.
• Çit bitkilerinde; biçimli bir çit elde etmek için mayısın ikinci yarısı, temmuz sonu ve eylül sonu olmak üzere senede üç defa budama yapılabilir.
• Bazı hassas türlerin örneğin devamlı çiçek açan güllerin budamasının ilkbaharda yapılması uygun olur.

1.3. Budamanın Fizyolojik Esasları

Ağaçlarda üç fizyolojik yaşam devresi vardır. Bunlar:

• Gençlik devresi; tohumun çimlenmesi ile ağacın verime başlaması arasında geçen devredir.
• Olgunluk devresi; ağacın verim verdiği devredir.
• Yaşlılık devresi; ağacın verimden düştüğü devredir.

Bu yaşam devreleri her ağaçta farklı görülebilir. Çünkü ağaçlarda beslenme fizyolojileri toprak üstü ve toprak altı organları tarafından yönlendirilir. Dolayısıyla yapraklarda üretilen karbonhidrat (CH) miktarının kökler tarafından alınan madensel maddelere özellikle de azota (N) oranı önemlidir ve eşit olmalıdır. Burada üç durumdan söz edilebilir:

• CH / N > 1 ise; ağacın yaşantısı üzerinde taç kısmının bir üstünlüğü vardır ve ağaçta çok sayıda çiçek tomurcuğu oluşur.
• CH / N < 1 ise; ağacın yaşantısı üzerinde kök kısmının bir üstünlüğü vardır ve ağaçta sürgün oluşumu kuvvetli olur.
• CH / N = 1 ise; ağaçta toprak üstü ile toprak altı organlarının faaliyetleri arasında bir düzen oluşmuştur ve ağaçlar fizyolojik dengededir.

Gençlik devresinde toprak altı organlarının çabaları, toprak üstü organlarının çabalarından fazladır. Yani CH/N oranı 1’den küçüktür. Ağaçlarda kuvvetli sürgünlerin oluştuğu bu devreye “Gençlik Kısırlığı” denir. Gençlik kısırlığı devresinin mümkün olduğu kadar kısa olması istenir. Bu nedenle;

• Kök kesmek,
• Fidanları azotlu gübrelerle dengeli bir şekilde gübrelemek,
• Zayıf anaç kullanmak,
• Işık yoğunluğunu artırmak için düzenli bir taç oluşturmak,
• Asimilasyon (özümleme) yüzeyini arttırmak için dalları uzun bırakmak,
• Kuvvetli büyüyen dalların gövde ile yaptıkları açıları genişletmek,
• Fazla dalların bir kısmını seyreltmek gibi tedbirlere başvurulur.

Yaşlı ağaçlarda da fizyolojik denge generatif büyüme lehine bozulur. Bu durumda ağaçları sürgün yapmaya zorlamak gerekir. Bunun için de;

• Dalları daha kısa kesmek,
• Daha önceden eğilmiş bükülmüş dalların bir kısmını çıkarmak,
• Açıları genişletilmiş dalların açılarını düzeltmek,
• Fazlaca meyve dalı seyreltmesi yapmak,
• Ağaçları azotlu gübrelerle gübrelemek gibi önlemler alınabilir.

Görülüyor ki budamanın fizyolojik esası; ağaçların fizyolojilerinin ve organografik (organ bilimi ile ilgili) yapılarının iyice bilinmesine dayanmaktadır. Bu yüzden budama yapan bir kişinin fizyoloji bilgisinin çok iyi olması ve süs bitkilerini iyi tanıması gerekir. Ayrıca budama yapan kişinin budamak amacıyla yanına gittiği her ağacı ayrı birey kabul etmesi ve ona göre hareket etmesi gerekir.

1.4. Budama Kuralları

• Budanacak olan bitki, toplu incelenmeli ve her dal ayrı ayrı ele alınmalıdır.
• Genel olarak söylemek gerekirse, budanacak dalın çapı ne kadar küçük olursa oluşan yaranın iyileşmesi o kadar çabuk olur. Dolayısıyla ağaçlarda yapılan budamalarda büyük çaplı dalların budanmasından kaçınmak için budamalar mümkün olduğunca dallar küçükken yapılmalıdır.
• Budama kesimleri sadece dal dokusu uzaklaştıracak şekilde yapılmalı, gövde dokusu zedelenmemelidir.
• Küçük dallar el aletleriyle budandığında, kesit yüzeyinin temiz ve düz olmasına dikkat edilmelidir. Dalların testere ile kesilmesinde dal diğer elle desteklenmelidir. Eğer dal desteklenemeyecek kadar büyükse, kabuk yırtılmalarını önlemek için dalın esas kısmı bir kesimle uzaklaştırılır ve kalan kısım uygun şekilde kesilir.
• Gövde üzerinde tacı oluşturan ana dallar aynı yükseklikte ve eşit kuvvette olmalıdır. Ayrıca merkezi eksen etrafında eşit açılarla dağıtılmalıdır. Şekil 5’te lider etrafında ana dalların dağılımı görülmektedir. Doğru taç oluşumu ile ilgili şekilde, gelişme kuvvetleri aynı ve lider etrafında eşit açılarla dağılmış beş adet dal seçilmiştir. Böylece çok ideal bir taç oluşturulmuştur. Yanlış taç oluşumu ile ilgili şekilde ise; yan dallar çok sık bırakıldığı için ideal bir taç oluşturulamamıştır. Çünkü böyle bir budamada dallar birbirini gölgeler ve kültürel işlemler özellikle de ilaçlama zorlaşır.

süs bitki budama.jpg
Şekil 1.1: Yan dalların üstten görünümü

• Birbirine gölge yapan birbiriyle rekabet içinde olan sürgün veya dallardan biri alınmalıdır.
• Kışın soğuktan zarar görmüş dallar sağlıklı dokunun bulunduğu noktanın birkaç cm altından kesilmelidir.
• Hastalıklı, kuru, zayıf, ince sürgünler bitki üzerinde bırakılmamalıdır.
• Ana dalların gövde ile yaptıkları açı 45-60 derece olmalıdır. Zira dar açılı olan dalların direnci zayıf olduğu için çabuk kırılır. Geniş açılı dallarda ise vegetatif gelişme zayıf olur.
• Yardımcı dal oluşumuna özen gösterilmelidir. Yardımcı dallar, ana dallar üzerinde mümkün olduğu kadar eşit uzaklıkta ve aynı yönde bırakılmalıdır. Ayrıca ana dallar ile yardımcı dallar arasında vegetatif gelişme bakımından rekabet olmamalıdır. Şekil bakımından düzenli gelişmelerini sağlayabilmek için yardımcı dallar, ana dalların büyüme noktasından 15-25 cm daha aşağıda seçilmelidir. Ayrıca ana dallar ile yardımcı dallar arasında 45 derecelik açı olmasına dikkat etmek gerekir.
• Dalları kısa kesmek vegetatif gelişmeyi teşvik eder. Hiç kesmemek ya da uzun bırakmak da generatif faaliyetleri teşvik eder.
• Aynı noktadan yan yana büyüyen aynı kuvvetteki dallardan dar açılı olanı çıkarılmalıdır.
• Tepe kesimi yapılırken dışa bakan bir göz üzerinden ve meyilli kesim yapılmalıdır.

süs bitki budama1.jpg
Şekil 1.2: Tepe kesimi

• Dallar, gövde ile birleştiği yerde besin maddelerinin depolandığı şişkinliğin hemen üzerinden kesilmelidir. Böylece kesim noktasında oluşan yara yeri daha çabuk kapanmaktadır.
• Kesim yapılan yerde tırnak bırakılmamalıdır. Çünkü tırnak bırakılarak yapılan kesimlerde yara yeri kolay kapanmaz ve bu noktadan aşağı doğru kurumalar olur. Ayrıca kapanmayan yara yerlerinden hastalık ve zararlı etkenleri daha kolay girer.
• Budamada bitkinin dengesini bozmadan iç kısımlara mümkün olduğunca fazla ışık girmesi sağlanmalıdır.

1.5. Budamada Kullanılan Alet ve Malzemeler

Başarılı bir budama için uygun aletlerin kullanılması oldukça önemlidir. Budamada hangi aletin kullanılacağı büyük ölçüde budanacak dalların büyüklüğüne ve yapılacak budama miktarına bağlıdır. Budamada kullanılan alet ve malzemeleri aşağıdaki sıralayabiliriz.

• Budama Makası: Çapları 2,5 cm’ye kadar olan dalların budanmasında kullanılır. Türlü şekillerde bulunur. Budama makasları çelikten yapılmalı ve ağızları kapandığında aralarında mesafe bulunmamalıdır. Makas yayı çok sert veya çok yumuşak olmamalıdır.

süs bitki budama2.jpg
Resim 1.1: Çeşitli budama makasları

• Kalın Dal Budama Makası: Kalın dalların budanmasında kullanılan makaslardır.

süs bitki budama3.jpg
Resim 1.2: Kalın dal budama makası

• Tepe veya Yüksek Dal Makası: Ulaşılamayacak kadar yüksekte bulunan dalların kesilmesinde kullanılır. Bu aletlerle genellikle 5 cm çapa kadar olan dallar budanır.

süs bitki budama4.jpg
Resim 1.5: Yüksek dal budama makası

• Çit Makası: Çit bitkilerinin budanmasında kullanılır. Çelikten yapılmalıdır.

süs bitki budama5.jpg
Resim 1.3: Çit budama makası

• Çit Budama Makinesi: Çit bitkilerinin budanmasında kullanılan elektrik veya yakıt ile çalışan makinelerdir.

süs bitki budama6.jpg
Resim 1.4: Çit budama makineleri

• Budama Testeresi: Makas ile kesilemeyecek kadar kalın olan dalların kesilmesinde kullanılır.

süs bitki budama7.jpg
Resim 1.6: Budama testereleri

[ayoruk81]

• Motorlu Testere: El testeresi ile kesimi zor olan büyük çaplı dalların budanmasında motorlu testereler (zincirli testereler) kullanılır.

süs bitki budama8.jpg
Resim 1.7: Motorlu testere

• Serpet: Testerelerin açtığı yaraların perdahlanmasında kullanılır.

süs bitki budama9.jpg
Resim 1.8: Serpetler

• Yara Macunu: Budama işleminden sonra oluşan yaralara sürülür.
• Eldiven: Özellikle dikenli bitkilerin budanmasında elleri dikenlerden korumak için kullanılabilir.

2.ŞEKİL BUDAMASI

Genel olarak bitkiler aynı amaçlara yönelik budanırlar. Ancak budama şekilleri ağaç türlerine göre değişiklik gösterir. Aşağıda türlere göre budama şekilleri anlatılmıştır.

2.1. Dış Mekân Ağaçlarda Şekil Budaması

• Yaprağını Döken Ağaç Türlerinde Budama: Bu ağaç türlerinde şekillendirme budamasının amaçları; genç bireylerde ana gövdeyi oluşturmak, şekillendirmek ve dallar arasında yapılacak ayıklamalarla tepe tacını taşıyacak ana dalları belirgin hâle getirmektir. Şekillendirme budamasında öncelikle fidanın uç (terminal) sürgünü güçlendirilmelidir. Eğer uç sürgün budanırsa türlere göre değişen şekillerde çatallanmalar görülür. Uç sürgünü güçlendirmek için;
  
  • Uç sürgün dışındaki en güçlü gelişme göstermiş olan yıllık sürgünler kesilir.
  • Ana gövdeye rakip olabilecek dallar kesilir.
  • Gövde üzerindeki dallar aralama yapılarak kademelendirilir.

süs bitki budama10.jpg
Resim 2.1: Yaprağını döken ağaçlarda gelişime uygun budama

Gövde üzerinde yapılacak işlemlerin amacı, dalsız gövdenin oluşturulması ve tepe tacının yükseltilmesidir. Fidanlar dikimden itibaren genellikle aşağıdan itibaren yoğun dallanmalı bir gelişim gösterir. Ancak bu dalların hiçbiri gelecekte tepe tacını oluşturacak dallar değillerdir. Bu nedenle gövde üzerindeki bir dal katının en alttan itibaren budanması gerekir. Bu işlem yılda en çok bir defa yapılır.

süs bitki budama11.jpg
Resim 2.2: yaprağını döken ağaçlarda gelişime uygun budama

Ağacın büyüme dönemlerinde budamaya devam edilir. Bu dönemde yapılacak budamada, gövdeye doğrudan bağlantılı ana dalların gövde üzerinde düzgün dağılımları sağlanır, dallar arasındaki denge korunur. Ayrıca zayıf ve güçsüz dallar ile kurumuş, ölü dallar çıkarılır.

• İğne yapraklı ağaç türlerinde budama: İğne yapraklı ağaç türlerinin budanmaları, yaprağını döken türlere göre daha basittir. Dikimden sonraki gelişme dönemlerinde ağaçların genel görünüşü dikkate alınır. En alttaki dal katında yer alan dallar ile anormal gelişimli dallar büyüme durumuna göre 2-3 yılda bir budanır. Bu uygulamaya türün olması gereken dalsız gövde yüksekliğine ulaşılana kadar devam edilir. Daha sonraki gelişme dönemlerinde; gövde çatallanmasına yol açabilecek dallar, ağacın genel görüntüsünü bozan anormal gelişmiş dallar, sıkışık dallar ve sürgünler, hastalıklı ve kuru dallar düzenli olarak uzaklaştırılır.
• Nakledilen ağaçların budanması: Ağaçların bir yerden başka bir yere nakledilmesi yaralanma, kırılma ve organ kayıpları gibi hasarlara yol açmaktadır. Bu hasarlar taşınan ağaçların büyüklüğüne göre daha çok ortaya çıkar. Hasarları en az düzeye indirmek için nakil öncesinde söküm, taşıma ve dikim işlemlerine engel oluşturan dallar budanmalıdır. Nakil sonrasında ise kırılan, yaralanan dal ve sürgünler budanır. Nakledilen ağaçlarda nakil öncesi ve sonrası budamaların haricinde budama yapılmaması daha doğru olur.
• Palmiyelerin budanması: Palmiyelerde budama temiz ve güzel görünümlü bir şekil vermek amacıyla yapılır. Dikimden sonra uç kısımdan gelişen yapraklarla birlikte büyüme başlar. Yeni yapraklar oluştukça en alttan itibaren eski ve yaşlı yapraklar zayıflayıp ölür ve büyüme bu şekilde devam eder. Yaşlanan yapraklar bazı palmiye türlerinde kendiliğinden dökülür. Bazı türlerde ise gövde üzerinde aşağı sarkık vaziyette kalır ve ancak kuvvetli rüzgârların etkisi ile ağaçtan ayrılır. Gerek gövde üzerinde asılı kalan, gerekse yere düşen yapraklar ve meyveler kötü görünüm, kirlenme ve yangın gibi olumsuzluklar oluşturur. Bu yaprakların budama ile uzaklaştırılması gerekir. Ancak budama sırasında terminal tomurcuk ve sürgün zarar görmemelidir. Zira zarar gören terminal tomurcuk ve sürgün doğrudan ölüme sebebiyet verebilir. Ayrıca budamalarda sağlıklı yapraklara da dokunulmamalıdır. Aksi durumda yaprakların besin üretme kapasiteleri azalır ve budanan ağaçların donlara karşı direnci azalır.
• Çok yıllık yer örtücü türlerin budanması: Kış döneminde yaprağını döken çok yıllık otsu türler, yaprak dökümü sonrasında gövdelerinden kesilir ve soğuk iklimli yerlerde gövdeleri malç ile örtülür. Malçlama dikim sırasında uygulanırsa yazın veya kışın koruma görevini yaptığı gibi yabancı ot gelişimine de engel olur. Herdem yeşil türlerde ise, kış boyunca kuruyan yapraklar kış sonu-erken ilkbahar döneminde kesilir. Gerek herdem yeşil, gerekse kışın yaprağını döken otsu türlerde büyüme dönemi içinde rastlanan ölü yapraklar düzenli kontrollerle kesilmelidir.

2.2. Çalılarda Şekil Budaması

Çalılar, peyzaj düzenlemelerinde çokça kullanılan bitki gruplarıdır. Budama işlemleri dikimle birlikte başlar ve yoğun bir şekilde devam eder. Ağaçlarda budama sabit bir gövde üzerindeki dallarda uygulanırken çalılarda gövde ve dallarda birlikte uygulanır.

• Yaprağını döken çalıların budanması: Dikimden sonra ışık alımındaki dengesizlik, bazı fidanların diğerlerine göre daha kuvvetli gelişim göstermesi gibi nedenlerle zamanla anormal gelişmeler ortaya çıkabilir. Bu türlerde budama anormal gelişimleri düzelterek fidanları olması gereken biçimlerine dönüştürmek amacıyla yapılır. Bu dallar dikimden itibaren büyüme dönemi başında ve ortasında yapılan budamalarla uzaklaştırılmalıdır. Ayrıca kuru, sıkışık konumlu gövde ve dallar da budama ile alınır.

süs bitki budama12.jpg
Resim 2.3: Yaprağını döken çalılarda seyreltme ve solan çiçeklerin uzaklaştırılması

• Herdem yeşil geniş yapraklı çalıların budanması: Dikim aşamasında uzun sürgünlerle iri görünüşe sahip olan fidanlarda çoğu zaman kısaltma ve dengeleme budamalarına gereksinim vardır. Bu tip erken budama ile gelişmiş dallar kısaltılır ve aynı zamanda bitkiye simetrik bir görünüm kazandırılır. Kuvvetli budamadan kaçınmak gerekir. Budama kuvvetli yapılırsa bitkide yeni dal ve sürgün oluşumu artar. Bu durumda budamayı daha sık yapmak gerekir. Sık budamalar da dallanma ve yapraklanma bakımından bitkinin istenen görünümden uzaklaşmasına sebep olur. Hızlı büyüyen türlerde ise kuvvetli budama yapılabilir. Böylece budama sonrası oluşan yeni sürgünlerin güçlü ve bol yapraklı dallara dönüşmesi kısa zamanda gerçekleşir. Herdem yeşil geniş yapraklı çalılarda zaman zaman ana dallarda seyreltme yapılarak bitkiye doğal bir görünüm kazandırılabilir. Seyreltme sıkışan, birbirine karışan ve anormal gelişme gösteren dallanmanın önlenmesi bakımından önemlidir.
• Herdem yeşil iğne yapraklı çalıların budanması: Dikim sonrasında kuru, kırılmış ve yaralı dallar temizlenir. Daha sonraki dönemlerde gövde ve dallarda seyrekleştirme, dengeleme, kısaltma gibi uygulamalarla bitkinin istenen görünümü kazanması yönünde budama yapılır.

Çalılar hangi türden olursa olsun kuru, zarar görmüş veya hastalıklı dalları alınmalıdır. Bu dallar, budanmalarla alınmayıp kuru hâlde bırakılırsa mantar ve enfeksiyonlara yataklık yapar. Bunların alınması en iyi erken ilkbaharda yapılan budamalarla gerçekleştirilir. Çünkü çalılarda yapraklanmadan önce kar, buz ve rüzgâr kırmaları gibi kış zararları kolaylıkla görülür.

Bahçe düzenlemelerinde kullanılan bitkilere bazen özel şekiller verilir. Bu amaçlı düzenlemelerde herdem yeşil geniş ve iğne yapraklı çalı türleri kullanılır. Özel şekillendirme yapmak için dikilen fidanlarda dikim sonrası boy ve taç sınırlandırılması yapılmaz. Sadece olması gereken biçimden uzaklaşan dal ve sürgünler kesilir. Dipten itibaren dolgun bir şekilde gelişmesi istenen fidanlarda ise büyüme alttan gelişecek dal ve sürgünlere yönlendirilir. Bu amaçla dikey gelişimli dallar kısaltılır. Sözü edilen budama işlemlerinin kış sonu yapılması daha iyi sonuç verir. Böylece büyüme teşvik edilir ve bitkinin istenen şekli alması daha hızlı gerçekleşir. Bu süreçte bitkinin şeklini bozan sürgünler düzenli olarak kısaltılır. Bitki istenen şekle ulaştıktan sonra yapılacak budama şeklin korunması ve sürdürülmesine yönelik olarak devam eder.

süs bitki budama13.jpg
Resim 2.4: Çit bitkilerinde budama ve dallarda seyreltme

2.3. İç mekân bitkilerinde budama

İç mekân bitkilerinin çoğu kış boyunca büyümelerini durdururlar. Bu dinlenme dönemi şubat ayına kadar devam eder. Daha sonra yeni bir büyüme dönemi için uyanırlar.

İç mekân süs bitkileri fazla boylanma özelliği gösterirler ve gövdeleri odunsu yapıdadır. Dolayısıyla bodurlaştırmak ve alt kısımlardan başlayarak dallanmalarını sağlamak için budamak gereklidir. Bitkiler aynı zamanda üretimde kullanılacak materyali sağlamak amacıyla da budanabilirler. Bazı bitkiler uzunlamasına bazıları da enlemesine büyürler. Dikkatli bir budama ile bitkiye doğal bir şekil kazandırılabilir.

Budama zamanı türlere bağlı olarak değişir. Bitkiler, genellikle saksı değiştirme sırasında veya ilkbaharda budanır. Bazı bitkiler ise çiçekleri geçtikten sonra budanır.

Saksı değiştirme anında yapılan budamada sürgünlere ilaveten kökler de dikkatli bir şekilde gözden geçirilmelidir. Bitkiye hem şekil vermek, hem de gençleştirmek için budama kısa yapılmalı, yani dallar 3-4 göz üzerinde kesilmelidir. Hızlı gelişme döneminde uç alma yapılarak yan dalların daha iyi gelişmesi sağlanır ve sağlıklı çiçekler meydana gelir. Tepe tomurcuğunda tek ve büyük bir çiçek olması isteniyorsa süs bitkisinin yan dallarında tomurcuk alma işlemi yapılır. Ayrıca bitkinin üzerinde bulunan açmış ve solmuş çiçekleri bırakmak doğru olmaz. Çünkü bunların bırakılması ile hem çiçeğin gücü azalır, hem de görünüşü bozulur. Bu nedenle, geçmiş çiçekler sapları ile birlikte kesilip uzaklaştırılmalıdır.

süs bitki budama14.jpg
Şekil 2.1: Süs bitkilerinde budama örnekleri

2.4. Güllerde budama

Ülkemizde güllerin çok yaygın bir kullanım alanı vardır. Çalı tipindeki güller bahçede grup veya tek olarak değerlendirildiği gibi tırmanıcı, sarılıcı, yayılıcı güllerde pergola, çit, duvar kenarlarında, girişlerde, kapı ve pencere kenarlarında kullanılır. Ayrıca tüm yıl boyunca çiçeklenebilen minyatür güller iç ve dış mekânda grup olarak da dikilmektedir. Ağaç gülleri ise uzun bir gövde üzerine aşılanmış güllerdir, bahçelerde geniş alanlarda kullanılır.

Hangi amaçla yetiştirilirse yetiştirilsin, güllere uygulanan kültürel işlemler içinde budamanın çok önemli bir yeri vardır.

Budanmamış gül bitkisinde çok sayıda sürgün oluşur, çiçekleri küçük ve kalitesiz olur. Güllerde budama işlemi verimsiz, yaşlı, hasta, kuru, zarar görmüş dalların çıkartılması ile istenilen şeklin verilmesinden ibarettir. İyi bir budama ile bitki içine daha fazla ışık, hava girmesi sağlanır, kuvvetli ve sağlıklı bir bitki gelişimi oluşturulur. Şekil oluşturulmasının yanında daha iyi ve kaliteli çiçekler elde edilir.

Budama yapacak kişi, öncelikle gül bitkisini yakından incelemeli ve gelişme kuvvetini belirlemelidir. Daha sonra budamada uygulanacak genel kurallarda belirtildiği üzere şekli bozan, hasta, kuru ve fazla dallar dipten kesilmelidir. Bitkinin orta kısmına daha fazla ışık ve hava girmesi için, ortada bulunan dallar dipten çıkartılmalıdır. Çiçek elde edilecek dallar budama yönteminde belirtilen yükseklikte kesilmelidir. Yeni sürgünler tek yıllık sürgünlerden daha kolay meydana geldiğinden bırakılan dalların tek yıllık sürgünlerden olmasına veya yaşlı dalın ucunda tek yıllık sürgünlerin bulunmasına özen gösterilmelidir.

Yaşlı bir dalın ucunda en fazla bir veya iki adet tek yıllık sürgün bırakılmalı ve bu sürgünler de 2-3 göz üzerinden budanmalıdır. Uç kısımda yaşlı dal ile tek yıllık sürgünün birleştiği yerde çatal oluşturulmamalı, yaşlı kısım birleşme yerinden tırnak bırakılmadan kesilmelidir (Şekil 1).

süs bitki budama15.jpg
Şekil 2.2: Tırnak bırakılmadan yapılan kesim

[ayoruk81]

Bırakılan dal ve sürgünlerin yönleri gözler geliştiğinde birbiriyle karşılaşmayacak doğrultuda olmasına özen gösterilmelidir. Kesilen sürgünün iç rengi beyaz olmalı, eğer kahverengi veya siyah ise kesim beyaz renge ulaşılan noktanın altından yapılmalıdır. Aşılı güllerde aşı noktasının altından gelen dip sürgünleri dipten kesilmelidir. Kesimler gözün 5- 6 mm üzerinden 30-45º C’lik açı ile düzgün bir şekilde yapılmalıdır. Kesim, gözün ters yönünde olmalı, göz üzerinde 5-6 (mm) milimetreden büyük dal parçası (tırnak) bırakılmamalıdır (Şekil 2). Kesim yapılacak yerdeki gözün yönüne de dikkat edilmelidir. Göz çalının orta kısmına doğru bakmamalı, dışarıya doğru yönelik olmalıdır. Genelde sürgünün en üstündeki göz uyanarak yeni sürgünü oluşturacağı için gözün yönü önemlidir.

süs bitki budama16.jpg
Şekil 2.3: Kesim şekli

Gülleri dikimden sonra birinci yıldan itibaren budama yapmak gerekir. Eğer budama yapılmaz ise bitki boyu yükselir, çalı şeklini kaybeder, önce çiçek sayısı artar daha sonra hızla azalır. Kalitesiz küçük çiçekler oluşur. Bitki dinlenmeye girdiğinde bitkinin üst dallarında oluşan besin maddeleri köke ve yaşlı odunsu kısma doğru taşınmaya başlar. Budama ile ne kadar çok göz uzaklaştırılır ise bitki üzerinde bırakılan gözlere o kadar fazla enerji kalacak, böylece daha kuvvetli sürgün gelişmesi ve çiçeklenme sağlanacaktır.

3.ÜRÜN BUDAMASI

3.1. Kesme Çiçeklerde Ürün Budaması

Solan çiçekler zamanla tohuma dönüşür ve bitki bu süreçte önemli ölçüde enerji harcar. Bu nedenle solan çiçekler birkaç cm altından ve düzenli olarak uzaklaştırılmalıdır. Böylece bitkinin tohum oluşturmak için harcayacağı enerji soğan veya yumruya yönlendirilir. Soğanlı türlerde çiçeklerin solması ile birlikte yapraklar da sararmaya başlar ve bir zaman sonra kurur. Ancak sararma başlamış olsa bile özümleme devam eder. Özümleme sonucu oluşan besin maddeleri soğanlarda depo edilir. Depo edilen besin maddesi miktarı gelecek yılda oluşacak çiçek verimi ve kalitesini doğrudan etkiler. Bu nedenle yapraklar kuruyana kadar bitki üzerinde tutulmalıdır.

3.2. Güllerde Ürün Budaması

Bahçe gülleri genellikle sert, orta ve hafif olmak üzere üç temel şekilde budanır.

• Sert Budama: Bitkide 15- 25 cm uzunluğunda üç dört sürgün bırakılır. Fazla dallar çıkartılır. Sert budama sonucu, az sayıda ama gösterişli çiçek oluşur. Zayıf bitkileri kuvvetli gelişmeye yöneltmek için sert budamaya yapılır (Şekil 3).

süs bitki budama17.jpg
Şekil 3.1: Gülde sert budama

• Orta Budama: Bitki üzerinde beş ile on adet sürgün bırakılır. Bırakılan sürgünler, bitkinin yerden yüksekliği 45-60 cm olacak şekilde kesilir. Orta şiddette budama birçok bahçe gülü için uygun olan bir yöntemdir, sert budamaya göre daha çok sayıda ancak daha küçük çiçekler meydana gelir (Şekil 4).

süs bitki budama18.jpg
Şekil 3.2: Gülde orta budama

• Hafif budama: Tek yıllık sürgünler uzunluğunun üçte biri kadar kesilir. Bu şekilde budama neticesinde kısa saplı güller elde edilir. Genellikle dikimden sonraki ilk yılda uygulanması önerilir.

Gül bitkisinin yaşlı kısımlarında bulunan uyur gözler gerektiğinde sürerek sürgün oluşturabilme yeteneğindedir. Bu nedenle yukarıda anlatılan yöntemlerin dışında kışı çok sert geçen yerlerde bitki 10-15 cm yüksekten kesilerek toprakla örtülür ve kışı zarar görmeden geçirmesi sağlanır. Bahar aylarında yeni sürgünler toprak altında kalan yaşlı kısımdan meydana gelir. Diğer bir uygulama da, bitki kışı geçirdikten sonra soğuktan zarar gören dallar budama şekli gözetilmeksizin sağlıklı dokuya ulaşıncaya kadar (yaşlı kısımda olsa) kısaltılır. Burada önemli olan bitkiyi kurtarabilmektir.

Bahçe güllerinde yapılan önemli yanlışlardan birisi de açmış, geçmiş, solmuş çiçeklerin bitki üzerinde bırakılmasıdır. Bu şekilde uygulama, yeni çiçeklerin oluşumunu engellediği gibi bitkinin kuvvetinin de azalmasına neden olur. Bu nedenle açmış, solmaya başlayan çiçek, çiçek sapı alt kısmında iki adet beş parçalı yaprak bırakılarak kesilmelidir.

• Tırmanıcı-sarılıcı güllerin budanması: Tırmanıcı güller, dikimden sonra 2-3 yıl budanmaz. Yalnız zayıf, hastalıklı, kuru dallar varsa onlar kesilir. Sürekli çiçeklenen, kuvvetli melez tırmanıcı güller dinlenme döneminde budanır. Yaşlı olan, çiçeklenmiş dallar çıkarılır. 4-5 kuvvetli sürgün bırakılır ve bunlar bağlanır. Çok uzun olan sürgünler çiçeklenmeyi teşvik etmek için kısaltılır.
• Minyatür (saksı) güllerinin budanması: Çok az bir budamaya gereksinim duyar. Şekli bozan, uzayan, sıkışıklık yaratan sürgünler alınır. Dipten gelen sürgünler uzunluğunun yarısından budanır. Çiçek geçtikten sonra yeni sürgünler oluşturacak göz üzerinden budanmalıdır.

3.3. Diğer Süs Bitkilerinde Ürün Budaması

• Çalılarda ürün budaması: Çalıların çiçeklenme zamanları, yılın hemen her mevsimine dağılım gösterir. Bu nedenle türlere göre dallar üzerindeki sürgün ve çiçek tomurcuklarının konumları ve oluşma zamanlarının iyi bilinmesi gerekir. Çalı türlerinin verim budamasını sürgün ve çiçek tomurcuklarının yıllık gelişme durumlarına göre üç grupta açıklayabiliriz.
  
  • Yavaş büyüyen türler ile eski sürgün ve dallar üzerinde çiçeklenen türler: Çok hafif budanırlar ya da hiç budanmazlar. Yapılan budama düzeltme, temizleme ve seyreltme budamasından ibarettir.
  • İlkbaharda çiçeklenen çalılar: Yapılan budama ile çiçeklenme sonrası gereksiz meyve oluşumuna izin verilmez. Böylece sürgünlerin gelişimi güçlendirilir ve ertesi ilkbaharda bol çiçek verimi elde edilir.
  • Yazın çiçeklenen çalılar: Bitki üzerindeki vejatatif tomurcukların sayısı azaltılır. Kalan tomurcuklardan büyüme dönemi içinde bol çiçeklenme yeteneğine sahip yeni güçlü sürgünlerin oluşumu sağlanır. Ayrıca solan çiçekler uzaklaştırılır. Böylece fidanların meyve ve tohum oluşumu için gereksiz enerji harcaması önlenmiş olur. Ancak solan çiçekler kesilirken koltuktan gelişecek tomurcuk ya da sürgünlerin zarar görmemesine dikkat etmek gerekir.

3.4. Uç Alma

Uç alma işlemi özellikle kesme çiçeklerde uygulanan bir budama şeklidir. Bu işlem dallanmayı artırmak, uzun sap oluşumu, kesim zamanını ayarlama ve büyük çaplı çiçek elde etmek için çeşitli şekillerde yapılır. Uç alma işleminin esası sürgün ucunun, altta 3-4 veya 5- 6 yaprak kalacak şekilde koparılmasıdır. Bu işlem, uygulanan çiçek çeşidine göre farklılıklar gösterebilir. Örneğin; gülde eğer başlangıçta uç alma yapılırsa sürgünler daha kaliteli olur ki buna “erken uç alma” denir. Kuvvetli gelişen sürgünlerde çiçek tomurcuğu görülünceye kadar gelişmesine izin verilir ve en üstteki beş yaprakçıklı yaprağın üstünden uç alma yapılırsa buna “yumuşak uç alma” denir. Eğer uç alma, tomurcuk daha iriyken yapılırsa buna da “sert uç alma” denir. Karanfilde; dikimden üç hafta sonra sürgün uçları dipten 5–6 yaprak bırakılarak elle koparılır. Uç alma ile çiçeklenme, yaz aylarında 15 gün, kış aylarında 30 gün geciktirilmiş olur.

süs bitki budama19.jpg
Resim 3.1: Güllerde uç alma---Resim 3.2: Karanfilde uç alma---Şekil 3.3: Kasımpatı bitkisinde uç alma

3.5. Yaprak Alma

Yaprak budaması; bitkinin ışıktan daha iyi yararlanması için ve ayrıca çok yapraklanan bitkilerin generatif gelişmeye geçmesi için yapılır. Hastalıklı ve yaşlı yapraklarla gövdenin üzerindeki ilk meyvelerin hasadından sonra o meyvelerin altındaki yaprakların hemen tümü toplanır. Budama yapılırken yapraklar gövdeye birleştikleri yerden koparılmalıdır ve koparılan yapraklar bitki üzerinde kalmamalıdır.

3.6. Tomurcuk Alma

Bazı kesme çiçeklerde iri çiçekler elde etmek için tomurcuk alma işlemi uygulanır. Bu işlem, standart ve sprey çeşitlerde farklı şekillerde uygulanır. Standart çeşitlerde tepedeki tomurcuk, bezelye büyüklüğüne geldiğinde diğer bütün tomurcuklar ve yan dallar koparılır. Sadece tepe tomurcuğu bırakılır. Böylece tepedeki tek çiçek daha iri olur. Sprey çeşitlerde ise birçok yan tomurcuk istendiğinden tepe tomurcuğu bezelye büyüklüğüne geldiğinde,
sadece bu tepe tomurcuğu koparılır. Diğer tomurcuk ve yan dallar bırakılır.

4.GENÇLEŞTİRME BUDAMASI

4.1. Yaprağını Dökmeyen Ağaçlarda Gençleştirme Budaması

Her dem yeşil bitkiler büyüme mevsimi içinde istikrarlı bir şekilde ve yavaş yavaş büyür. Bu tip çalılar, ilkbahardan yaz ortasına kadar ihtiyaç duyulduğu zamanlarda ve dilendiği kadar budanabilir. Yalnız sonbaharda budamadan kaçınmak gerekir. Yoksa iyi gelişmemiş zayıf sürgünlerle kışa girmek zorunda kalır.

Ağacı dışından budamak dış kısmında yoğun ve sıkı bir dallanma sağlarsa da, bitkinin iç kısımlarını çıplak bırakır. Daha doğal ve kendi biçimine uygun bir görüntü için uygun bir makasla çalının iç kısmına girilerek uzun dallar kesilir. Kalın dalların ise uç kısımları alınır. Çam, ladin ve göknar gibi bazı her dem yeşil cinsler ilkbaharda belirgin bir gelişme
kaydeder. Yeni gelişen ağaçlar uzun, simetrik bir mum şeklinde büyür. Bu türlerde ilkbahar başında yapılacak hafif bir kırpma ile daha sık bir büyüme elde edilir.

4.2. Yaprağını döken ağaçlarda Gençleştirme Budaması

Amaç, ağacın henüz canlı olan kısımlarının gelişmesini elverişli hâle getirerek yaşamın devamını sağlamaktır. Bu amacı sağlama için ölmüş ve zayıflamış kısımlar uzaklaştırılır, sürgünler ayıklanır.

4.3. Çalımsı Süs Bitkilerinde Gençleştirme Budaması

Yaşlanan ve olması gereken biçimden uzaklaşan çalılarda tüm gövdeler kök boğazının 5-10 cm üstünden bir defada kesilir. Böylece yaşlanmış bir çalı yepyeni sürgünlerle genç ve canlı bir gelişime dönüştürülür. Gençleştirme budamaları bir çalının ömrü boyunca en fazla 2-3 defa uygulanmalıdır. Daha yaşlı çalılar sökülerek yeni dikimler yapılmalıdır.

ÇİÇEĞİNİZ BOL VE BEREKETLİ OLSUN

Kaynak: MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)