Bırakılan dal ve sürgünlerin yönleri gözler geliştiğinde birbiriyle karşılaşmayacak doğrultuda olmasına özen gösterilmelidir. Kesilen sürgünün iç rengi beyaz olmalı, eğer kahverengi veya siyah ise kesim beyaz renge ulaşılan noktanın altından yapılmalıdır. Aşılı güllerde aşı noktasının altından gelen dip sürgünleri dipten kesilmelidir. Kesimler gözün 5- 6 mm üzerinden 30-45º C’lik açı ile düzgün bir şekilde yapılmalıdır. Kesim, gözün ters yönünde olmalı, göz üzerinde 5-6 (mm) milimetreden büyük dal parçası (tırnak) bırakılmamalıdır (Şekil 2). Kesim yapılacak yerdeki gözün yönüne de dikkat edilmelidir. Göz çalının orta kısmına doğru bakmamalı, dışarıya doğru yönelik olmalıdır. Genelde sürgünün en üstündeki göz uyanarak yeni sürgünü oluşturacağı için gözün yönü önemlidir.
Gülleri dikimden sonra birinci yıldan itibaren budama yapmak gerekir. Eğer budama yapılmaz ise bitki boyu yükselir, çalı şeklini kaybeder, önce çiçek sayısı artar daha sonra hızla azalır. Kalitesiz küçük çiçekler oluşur. Bitki dinlenmeye girdiğinde bitkinin üst dallarında oluşan besin maddeleri köke ve yaşlı odunsu kısma doğru taşınmaya başlar. Budama ile ne kadar çok göz uzaklaştırılır ise bitki üzerinde bırakılan gözlere o kadar fazla enerji kalacak, böylece daha kuvvetli sürgün gelişmesi ve çiçeklenme sağlanacaktır.
3.ÜRÜN BUDAMASI
3.1. Kesme Çiçeklerde Ürün Budaması
Solan çiçekler zamanla tohuma dönüşür ve bitki bu süreçte önemli ölçüde enerji harcar. Bu nedenle solan çiçekler birkaç cm altından ve düzenli olarak uzaklaştırılmalıdır. Böylece bitkinin tohum oluşturmak için harcayacağı enerji soğan veya yumruya yönlendirilir. Soğanlı türlerde çiçeklerin solması ile birlikte yapraklar da sararmaya başlar ve bir zaman sonra kurur. Ancak sararma başlamış olsa bile özümleme devam eder. Özümleme sonucu oluşan besin maddeleri soğanlarda depo edilir. Depo edilen besin maddesi miktarı gelecek yılda oluşacak çiçek verimi ve kalitesini doğrudan etkiler. Bu nedenle yapraklar kuruyana kadar bitki üzerinde tutulmalıdır.
3.2. Güllerde Ürün Budaması
Bahçe gülleri genellikle sert, orta ve hafif olmak üzere üç temel şekilde budanır.
- Sert Budama: Bitkide 15- 25 cm uzunluğunda üç dört sürgün bırakılır. Fazla dallar çıkartılır. Sert budama sonucu, az sayıda ama gösterişli çiçek oluşur. Zayıf bitkileri kuvvetli gelişmeye yöneltmek için sert budamaya yapılır (Şekil 3).
- Orta Budama: Bitki üzerinde beş ile on adet sürgün bırakılır. Bırakılan sürgünler, bitkinin yerden yüksekliği 45-60 cm olacak şekilde kesilir. Orta şiddette budama birçok bahçe gülü için uygun olan bir yöntemdir, sert budamaya göre daha çok sayıda ancak daha küçük çiçekler meydana gelir (Şekil 4).
- Hafif budama: Tek yıllık sürgünler uzunluğunun üçte biri kadar kesilir. Bu şekilde budama neticesinde kısa saplı güller elde edilir. Genellikle dikimden sonraki ilk yılda uygulanması önerilir.
Gül bitkisinin yaşlı kısımlarında bulunan uyur gözler gerektiğinde sürerek sürgün oluşturabilme yeteneğindedir. Bu nedenle yukarıda anlatılan yöntemlerin dışında kışı çok sert geçen yerlerde bitki 10-15 cm yüksekten kesilerek toprakla örtülür ve kışı zarar görmeden geçirmesi sağlanır. Bahar aylarında yeni sürgünler toprak altında kalan yaşlı kısımdan meydana gelir. Diğer bir uygulama da, bitki kışı geçirdikten sonra soğuktan zarar gören dallar budama şekli gözetilmeksizin sağlıklı dokuya ulaşıncaya kadar (yaşlı kısımda olsa) kısaltılır. Burada önemli olan bitkiyi kurtarabilmektir.
Bahçe güllerinde yapılan önemli yanlışlardan birisi de açmış, geçmiş, solmuş çiçeklerin bitki üzerinde bırakılmasıdır. Bu şekilde uygulama, yeni çiçeklerin oluşumunu engellediği gibi bitkinin kuvvetinin de azalmasına neden olur. Bu nedenle açmış, solmaya başlayan çiçek, çiçek sapı alt kısmında iki adet beş parçalı yaprak bırakılarak kesilmelidir.
- Tırmanıcı-sarılıcı güllerin budanması: Tırmanıcı güller, dikimden sonra 2-3 yıl budanmaz. Yalnız zayıf, hastalıklı, kuru dallar varsa onlar kesilir. Sürekli çiçeklenen, kuvvetli melez tırmanıcı güller dinlenme döneminde budanır. Yaşlı olan, çiçeklenmiş dallar çıkarılır. 4-5 kuvvetli sürgün bırakılır ve bunlar bağlanır. Çok uzun olan sürgünler çiçeklenmeyi teşvik etmek için kısaltılır.
- Minyatür (saksı) güllerinin budanması: Çok az bir budamaya gereksinim duyar. Şekli bozan, uzayan, sıkışıklık yaratan sürgünler alınır. Dipten gelen sürgünler uzunluğunun yarısından budanır. Çiçek geçtikten sonra yeni sürgünler oluşturacak göz üzerinden budanmalıdır.
3.3. Diğer Süs Bitkilerinde Ürün Budaması
- Çalılarda ürün budaması: Çalıların çiçeklenme zamanları, yılın hemen her mevsimine dağılım gösterir. Bu nedenle türlere göre dallar üzerindeki sürgün ve çiçek tomurcuklarının konumları ve oluşma zamanlarının iyi bilinmesi gerekir. Çalı türlerinin verim budamasını sürgün ve çiçek tomurcuklarının yıllık gelişme durumlarına göre üç grupta açıklayabiliriz.
- Yavaş büyüyen türler ile eski sürgün ve dallar üzerinde çiçeklenen türler: Çok hafif budanırlar ya da hiç budanmazlar. Yapılan budama düzeltme, temizleme ve seyreltme budamasından ibarettir.
- İlkbaharda çiçeklenen çalılar: Yapılan budama ile çiçeklenme sonrası gereksiz meyve oluşumuna izin verilmez. Böylece sürgünlerin gelişimi güçlendirilir ve ertesi ilkbaharda bol çiçek verimi elde edilir.
- Yazın çiçeklenen çalılar: Bitki üzerindeki vejatatif tomurcukların sayısı azaltılır. Kalan tomurcuklardan büyüme dönemi içinde bol çiçeklenme yeteneğine sahip yeni güçlü sürgünlerin oluşumu sağlanır. Ayrıca solan çiçekler uzaklaştırılır. Böylece fidanların meyve ve tohum oluşumu için gereksiz enerji harcaması önlenmiş olur. Ancak solan çiçekler kesilirken koltuktan gelişecek tomurcuk ya da sürgünlerin zarar görmemesine dikkat etmek gerekir.
3.4. Uç Alma
Uç alma işlemi özellikle kesme çiçeklerde uygulanan bir budama şeklidir. Bu işlem dallanmayı artırmak, uzun sap oluşumu, kesim zamanını ayarlama ve büyük çaplı çiçek elde etmek için çeşitli şekillerde yapılır. Uç alma işleminin esası sürgün ucunun, altta 3-4 veya 5- 6 yaprak kalacak şekilde koparılmasıdır. Bu işlem, uygulanan çiçek çeşidine göre farklılıklar gösterebilir. Örneğin; gülde eğer başlangıçta uç alma yapılırsa sürgünler daha kaliteli olur ki buna “erken uç alma” denir. Kuvvetli gelişen sürgünlerde çiçek tomurcuğu görülünceye kadar gelişmesine izin verilir ve en üstteki beş yaprakçıklı yaprağın üstünden uç alma yapılırsa buna “yumuşak uç alma” denir. Eğer uç alma, tomurcuk daha iriyken yapılırsa buna da “sert uç alma” denir. Karanfilde; dikimden üç hafta sonra sürgün uçları dipten 5–6 yaprak bırakılarak elle koparılır. Uç alma ile çiçeklenme, yaz aylarında 15 gün, kış aylarında 30 gün geciktirilmiş olur.
süs bitki budama19.jpg
Resim 3.1: Güllerde uç alma---Resim 3.2: Karanfilde uç alma---Şekil 3.3: Kasımpatı bitkisinde uç alma 3.5. Yaprak Alma
Yaprak budaması; bitkinin ışıktan daha iyi yararlanması için ve ayrıca çok yapraklanan bitkilerin generatif gelişmeye geçmesi için yapılır. Hastalıklı ve yaşlı yapraklarla gövdenin üzerindeki ilk meyvelerin hasadından sonra o meyvelerin altındaki yaprakların hemen tümü toplanır. Budama yapılırken yapraklar gövdeye birleştikleri yerden koparılmalıdır ve koparılan yapraklar bitki üzerinde kalmamalıdır.
3.6. Tomurcuk Alma
Bazı kesme çiçeklerde iri çiçekler elde etmek için tomurcuk alma işlemi uygulanır. Bu işlem, standart ve sprey çeşitlerde farklı şekillerde uygulanır. Standart çeşitlerde tepedeki tomurcuk, bezelye büyüklüğüne geldiğinde diğer bütün tomurcuklar ve yan dallar koparılır. Sadece tepe tomurcuğu bırakılır. Böylece tepedeki tek çiçek daha iri olur. Sprey çeşitlerde ise birçok yan tomurcuk istendiğinden tepe tomurcuğu bezelye büyüklüğüne geldiğinde,
sadece bu tepe tomurcuğu koparılır. Diğer tomurcuk ve yan dallar bırakılır.
4.GENÇLEŞTİRME BUDAMASI
4.1. Yaprağını Dökmeyen Ağaçlarda Gençleştirme Budaması
Her dem yeşil bitkiler büyüme mevsimi içinde istikrarlı bir şekilde ve yavaş yavaş büyür. Bu tip çalılar, ilkbahardan yaz ortasına kadar ihtiyaç duyulduğu zamanlarda ve dilendiği kadar budanabilir. Yalnız sonbaharda budamadan kaçınmak gerekir. Yoksa iyi gelişmemiş zayıf sürgünlerle kışa girmek zorunda kalır.
Ağacı dışından budamak dış kısmında yoğun ve sıkı bir dallanma sağlarsa da, bitkinin iç kısımlarını çıplak bırakır. Daha doğal ve kendi biçimine uygun bir görüntü için uygun bir makasla çalının iç kısmına girilerek uzun dallar kesilir. Kalın dalların ise uç kısımları alınır. Çam, ladin ve göknar gibi bazı her dem yeşil cinsler ilkbaharda belirgin bir gelişme
kaydeder. Yeni gelişen ağaçlar uzun, simetrik bir mum şeklinde büyür. Bu türlerde ilkbahar başında yapılacak hafif bir kırpma ile daha sık bir büyüme elde edilir.
4.2. Yaprağını döken ağaçlarda Gençleştirme Budaması
Amaç, ağacın henüz canlı olan kısımlarının gelişmesini elverişli hâle getirerek yaşamın devamını sağlamaktır. Bu amacı sağlama için ölmüş ve zayıflamış kısımlar uzaklaştırılır, sürgünler ayıklanır.
4.3. Çalımsı Süs Bitkilerinde Gençleştirme Budaması
Yaşlanan ve olması gereken biçimden uzaklaşan çalılarda tüm gövdeler kök boğazının 5-10 cm üstünden bir defada kesilir. Böylece yaşlanmış bir çalı yepyeni sürgünlerle genç ve canlı bir gelişime dönüştürülür. Gençleştirme budamaları bir çalının ömrü boyunca en fazla 2-3 defa uygulanmalıdır. Daha yaşlı çalılar sökülerek yeni dikimler yapılmalıdır.
ÇİÇEĞİNİZ BOL VE BEREKETLİ OLSUN
Kaynak: MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)